Atualità
L sistem paritetich ladin coche cumpromis storich positif
Per i 75 ani dl sistem de scola paritetich tla valedes ladines tla provinzia de Bulsan iel unì metù a jì na festa ufiziela a Urtijëi
L sistem paritetich ladin fova unì istituziunalisà dan 75 ani. Na ucajion per fé festa, per ti dé na udleda de reviers, per ti cialé ala situazion atuela y dantaldut per se fé n pensier de viers dl daunì dla scola dla valedes ladines. La festa ufiziela ie stata n vënderdi domesdì ai 17 de mei te Cësa de Cultura de Urtijëi. Tres la festa à menà Ilke Senoner y Simon Kostner. La curnisc de mujiga, propi garateda y de cualità, ie unida fata da na grupa dla Scola de Mujiga de Urtijëi, che à sunà sot ala bachëta de Matthäus Crepaz.
L ambolt de Urtijëi Tobias Moroder à fat da patron de cësa. L à trat su la dumanda sce „l ie pa mo debujën dla scola canche l ie la nteligënza artefiziela? La resposta possa mé vester che l va mo deplù debujën de na scola che nsënie a pensé cun si cë. La ndesfideda ie de tré su na generazion che sebe de valuté y da ncadré l mond.“ L sistem paritetich ie „n cumpromis storich positif. Per la scola n generel vàla che la ti debe ravises y eles ala mutans y ai mutons.“
L assessëur per la scola y cultura ladina Daniel Alfreider à dit che „i ladins ie na mendranza, ma chël ne uel ia dì che la à zeche demanco, scencajo zeche deplù. La fundamënta de vester ladins cun si rujeneda y cultura y cun si identità vën ora dal sistem de scola paritetich dla valedes ladines. Nia duc ne fova cuntënc, tl prim, cun l sistem paritetich, ma da dedò se à la dezijion desmustrà de vester n vantaje, na dezijion fertuneda, nce per avëi dat pro na sort de scola autonoma per i ladins. Danz che chësc ne n’ie nia unit a s’l dé tl’autra valedes ladines, l ie nscila na desvalivanza. La va de cialé tl daunì de mantenì l sistem paritetich coche garant de viers dla rujeneda y cultura ladina, tl bon raport cun l’autra doi grupes de rujeneda tla provinzia.“
L presidënt dla Provinzia Arno Kompatscher à purtà i saluc cun rengraziamënt ufiziel tla rujeneda ladina. Te si paroles de reflescion ti àl fat la „cungratulazions a chiche ova ntlëuta sapù da purté inant la realtà de na scola nueva, cun l sistem paritetich, nvian via na storia de suzes, purteda inant cun cumpetënza y nce cun cuer, savan dla gran mpurtanza che la scola à per na mendranza. La scola ie zentrela per l mantenimënt dla rujeneda y cultura ladina.“ Kompatscher vëija de bon uedl che ti ultimi trëi-cater dejeneies iel stat n renfurzamënt dla cuscienza de viers dla scola y si sistem paritetich coche fundamënta per l mantenimënt dla rujeneda y cultura ladina. „Mparé na rujeneda se damanda l amor per la rujeneda dl’oma, nia per despartì ma per mantenì la diversiteies duc deberieda. De gra y giulan!“ Nscila Arno Kompatscher.
La ntendënta ladina Edith Ploner à da si pert abù paroles de rengraziamënt y de lauda per dutes y duc che dà si cuntribut cun mpëni per la scola dla valedes ladines, sotrissan l liam che ëila sënt per chiche lëura ncuei ma nce per chiche à laurà tl passà per la scola dla valedes ladines. „La scola dla valedes ladines ie viva, la scola ie vita. L ie na legrëza a pudëi festejé deberieda, per cialé de reviers, per udëi ulache son y coche ulon jì inant tl daunì.“ Nscila Edith Ploner.
Ntan la festa iel unì mustrà n video cun Franz Vittur, prim ntendënt ladin, che à mandà n salut: „La scola dla valedes ladines fova unida metuda su cun deficulteies, ma la ie jita inant te armunia, dajan dal scumenciamënt incà l mesun de resté te si rujeneda y cultura ladina y oradechël de mparé nce l’autra rujenedes y de se giaurì a d’autra cultures. L i drët jì inant ne se stlujan nia te sé nstësc ma se giaurian de viers dl mond.“
L ntendënt ladin da dant Roland Verra à fat na retrospezion dl svilup dl sistem furmatif ladin, te na panuramica lergia y a puntin, cun cumpetënza y nce spirt critich. Verra. „L ladin ne n’ie nchin al ann 1948 mei stat na rujeneda ufiziela te scola, nce sce n azetova tl chiet che l ladin unissa tëut ca per spieghé i cuntenuc. Tl 1916 fova la scola tlo da nëus unida germaniseda defin, ti prims ani vint talianiseda defin, tl 1943 inò germaniseda defin. Pernanche la segonda gran viera fova fineda ova aministradëures y prevesc dla Val Badia fat la pruposta per n sistem paritetich cun la prejënza nce dl ladin, coche soluzion salomonica. Nce sce l ie stat mumënc de autodesprijamënt de viers dla scola paritetica y dl ladin, pòssun mpo dì che l sistem paritetich ie ntant do la rata recunesciù coche garant dl svilup sozioculturel, deventan n model a livel raionel ma nce nternaziunel. On arjont n bon livel de maduranza y de recunescimënt soziel.“
Na panuramica storica y istituziunela iel unì fat dala mëisa turonda cun Erica Senoner, Romi Crazzolara, Carla Comploj, Giuvani Pescollderungg, Theodor Rifesser y Alexander Prinoth
Edith Ploner y l ispetëur Albert Videsott à dat la nfurmazions n con‘ dla situazion dla scola dla valedes ladines al didancuei, sibe dal pont de ududa de strutura y istituzion cun l organigram, che dal pont de ududa de cuntenuc y didatica. L ie na desferënzia danter Gherdëina y Badia pra la sculées y i sculeies che rejona ladin a cësa. Na realtà iel ntant nce cun sculeies de background de migrazion, ma mei cun na prejënza sciche tla ziteies, da coche l ie unì dit.
Ploner y Videsott à ala fin sotrissà coche la scola dla valedes ladines uel jì inant: n uel tenì cont dla fazion che l covid à abù, n uel se dé ju cun la digitalisazion, n uel tenì cont dl mond che se muda cun vieres y n tlima che fej la culëtes, inant uelun cialé dla ntlujion y sambën dl svilup dl nseniamënt n generel ma for tl mantenimënt dl sistem paritetich.
Ala fin iel stat mesun audì doi esperienzes persuneles d’al didancuei, cun Elena Frenademetz y Ivan Kostner.
Clican chiló röiun ala verjiun originala dl comunicat stampa por visualisé imajes, documënc o video che taca lapró
USP/dl
