Atualità
Analisà la cumpetënza de rujenedes tla scoles ladines
USP – Tla scoles mesanes ladines iel unì analisà la cumpetënza dla rujenedes a na maniera da pudëi urienté l nseniamënt. I resultac dl lëur scientifich fat n culaburazion cun esperc universiteres ie unic prejentei (ncuei) 12 nuvëmber tl università a Persenon. Paredlan la medema analisa che fova unì fata per la scoles elementeres iel unit ora che tla rujeneda ladina possen ngrandì la varietà, mantenì l bon livel dla rujeneda tudëscia y de miuré l lessich n cont de verbs taliani. Sculeies ladins scrij tl tudësch pensieres plu lonci permez a sculeies tudësc de Tluses.
La grupa de lëur cun 17 esperc se ova tëut dant de fé n’analisa dla cumpetënza linguistica di sculeies ruvei ala fin dla scola mesana che n possa paredlé cun chëla che n ova fat l ann passà per i sculeies che à finà la scola elementera. Nsci iel unì analisà la cumpetënza tl scrit y chësc da pont de ududa dla cumpëida dla paroles. Per paredlé la cumpetënzes tla doi valedes ladines, ma nce cun la scola tudëscia a Tluses y taliana “Dante Alighieri” a Bulsan, an analisà 300 temesc de ejam di sculeies ladins.
Marueia fej i resultac n cont dla rujeneda tudëscia. Permez ai sculeies de Tluses, scrij i sculeies ladins pensieres plu lonc, de na majera cumplessità y cun feter l medemo lessich. Autramënter che pra l’analisa tla scola elementera, ie chësta tendënza da udëi te tramedoi valedes ladines.
La cumpetënza dla rujeneda taliana, paredleda cun sculëis taliani a Bulsan, ie dëibla n cont di verbs. I sculeies ladins scric per talian pensieres plu curc, manco pensieres subordinei scebën che l lessich ie feter unfat. Sciche bele pra l’analisa dla scoles elementeres iel unì ora che i sculeies dla val Badia se fej plu saurì tl talian permez a chëi de Gherdëina.
N cont dla cumpetënza dla rujeneda ladina vëniel tla Val Badia adurvà plu paroles te n pensier, te Gherdëina perchël de plu pensieres subordinei (Nebensatz). De cunseguënza ie i pensieres scric te Gherdëina plu curc y tla Val Badia de majera cumplessità.
I sculeies dla scoles mesanes ladines adrova tla rujeneda ladina la majera cumpëida de paroles te n pensier. Al segondo post ie la rujeneda tudëscia dan l talian. A Urtijëi an usservà che la defrënzes danter la rujenedes ie te chësc cajo mëndra permez al’autra scoles ladines.
Paredlan i resultac danter elementera y mesana iel n generël unì fat vares inant, ma nia tl lessich. L cumplessità tl scrit ie aumenteda. Miurà iel dantaldut la cumpetënza tla rujeneda tudëscia. “Tlo vala de mantenì l livel aut y miuré l lessich” à dit la prufessëura Franceschini. Per l talian vala de miuré sun de plu ciamps, dantaldut l lessich di verbs. Permez al’elementera iel tl talian unì fat i mëndri vares inant. La majera cumpetënza resta tla rujeneda ladina, dan al tudësch y talian. Tlo dëssel unì laurà sun na majera varietà de tesć – nsci i esperc.
Manfred Gross dla Scola Auta de Pedagogia dal Grischun, à prejentà na tel nrescida che n à fat te n valguna scoles elementeres di Grijons.
“Chisc resultac nes ie de gran mpurtanza per urienté l nseniamënt dla rujenedes” à sorissà l ntendënt Roland Verra pra la prejentazion. Chësta evaluazion reverda la cumpetënza tl scrit. Per avëi n cheder plu generel adurvëssen nce n tel lëur ti autri ciamps dla cumpetënza de rujeneda. L’analisa dla rujenedes ie unida fat te na gran culaburazion danter l Assessorat Provinziel Ladin y la Ntendënza Ladina, l Istitut Pedagogich lLadin y l Istitut Culturel Micurà de Rü. La pert scientifica ie unida fata dala prufessëura Rita Franceschini dl Zënter de cumpetënza linguistica dl’Università de Bulsan y l prufessëur Pasquale Della Rosa dl’Università Vita-Salute San Raffaele a Milan.
as
