Museums | 01.08.2011 | 15:19

Le Museum Ladin Ursus ladinicus a San Ciascian é davert

USP – La cerna dles strotöres culturales tles valades ladines é deventada plü rica. En sabeda, ai 30 de lugio él gnü daurì a San Ciascian n museum nü dediché ala laûrs preistorica dles Dolomites. Le Museum Ladin Ursus ladinicus presentëia sön trëi alzades la storia y l’ambiënt de vita dan da 40.000 agn dla laûrs di andri, de chëra ch’al é gnü ciafè i resc' dan da 24 agn tl Ander de Conturines. Cater comëmbri dla Junta provinziala, le Presdiënt dla Provinzia Durnwalder cun i assessurs Kasslatter Mur, Mussner y Berger, deboriada cun l’ombolt de Badia Iaco Frenademetz, à daurì ufizialmënter le museum nü.

La daurida dl museum a San Ćiascian à na gran importanza dal punt de udüda cultural y inće por ći che reverda ći che i stüde che è gnüs fać nes dij. “I resultać di stüdi sön nosta storia nes fej inće conësce damì nüsc raiuns” à dit l’assessur Florian Mussner. “Le museum nü à inće na importanza turistica ajache al testemoniëia che i ùn tröpa cultura da presentè. Tlo se incuntarà la jënt y ara jarà spo indô a ćiasa cun n majer interès y savëi sön nosc raiun.” Pro la daurida él gnü fat referimënt al interès da pert de d’atri museums de podëi presentè l’Ursus ladinicus. “Presentan les laûrs te chësta strotöra podunse inće mostrè sö la geologia, la flora y la fauna tl contest storich dles Dolomites” à sotrissé Luis Durnwalder. Le Museum Ladin à danter 25.000 y 30.000 vijitadus al ann. “Deboriada cun chësta sënta destacada podarunse ćiamò aumentè le numer di vijitadus y dantaldöt l’interès por la plü vedla cultura dl Südtirol” à dit le diretur Stefan Planker. Ligrëza y sodesfaziun de avëi podü daurì le museum nü à inće mostrè le presidënt dl comitê scientifich dl Museum Ladin Heinrich Huber: “La tematica é veramënter n’atraziun por döta la jënt, ara à na importanza internazionala y fej a chësta maniera conësce ćamò damì nosta storia y nosta cultura ladina.”

Cun la sënta nöia dl museum ne n’à la Provinzia de Balsan nia ma finanzié na strotöra nöia, mo ara à inće metü a desposiziun n post nü por le grup de lingaz ladin. Chëst post vëgn curì dal coordinadù dla sënta destacada, che é n espert dla tematica.

Cun l’inaodaziun dl Museum Ladin Ursus ladinicus a San Ćiascian vëgnel inće festejé i 10 agn dala fondaziun dl Museum Ladin Ćiastel de Tor a San Martin, che ciafa cun la strotöra nöia dedicada ala laûrs dl Ander de Conturines na sënta destacada. Le proiet dl museum da San Ćiascian é gnü a s’al dè por mirit dla sbürla dl „Pic’ Museo Ladin“ a San Ćiascian, dl sostëgn fondamental dla Fraziun da San Ćiascian y dl Comun de Badia, che à metü a desposiziun le frabicat, y dla Junta provinziala de Balsan che à finanzié i laûrs d’adatamënt por le museum cun n contribut de 750.000 euro.

Le protagonist plü important dl Museum Ladin Ursus ladinicus é zënzater la gran laûrs preistorica, de chëra ch’al é gnü ciafè i osc dan da passa 20 agn sön la Piza de Conturines, a 2.800 metri d’altëza. Ai 23 de setëmber dl 1987 ê le hotelier conesciü dla Val Badia Willy Costamoling rové, deperpo ch’al jô a corëć, pro le gran ander che ê tan co na cortina dla laûrs di andri, cun passa 60 scheleć. Laprò él inće gnü ciafè i osc de n liun di andri. Dales analises che é gnüdes fates dedô àn ciafè fora che i osc ê zirca 40.000 agn vedli. Do la descurida é l’ander gnü esplorè y studié sistematicamënter, i reperć é gnüs ćiavà fora da n grup de studià dl’Université de Viena sot ala direziun dl paleontologh Gernot Rabeder.

Descurides di stüdi paleontologics
Dai stüdi che le grup menè da Rabeder à fat sön i osc y sön le DNA àn ciafè fora che ara se tratâ de na sort nöia de laûrs di andri, batiada danü „Ursus ladinicus“ en onur di ladins dles Dolomites. Chësta sort de laûrs ê n pü’ plü picera co la laûrs di andri bele conesciüda. L’Ursus ladinicus ê porimpò tan gran co la laûrs rossa d’al dedaincö, mâ ch’ara ê n erbivor. Avisa porchël, y inće deache l’Ander de Conturines rapresentëia le sit plü alalt y le su tl raiun dolomitich olach’al é gnü ciafè resć dla laûrs preistorica, à chisc reperć n’importanza fondamentala por le stüde dl tlima de chël tëmp tles Dolomites. Ai nes desmostra che le tlima messâ ester dër ćialt tratan le tëmp interdlacial dan 40.000 agn y che le lim dl bosch, che röia incö presciapüch a 1.900 metri d’altëza, rovâ oramai ćina sö pro l’entrada dl ander. La laûrs, erbivor pur, podô suravire döta l’ann a chë altëza.

La strotöra a San Ćiascian
Le Museum Ladin Ursus ladinicus analisëia chisc argomënć en relaziun al contest paleontologich y paleoambiental dl raiun. La suraspersa dl museum é de 400 metri cuadrać, partis sö sön trëi alzades. Tl’alzada a tera él la cassa y la botëga; tl’alzada dessura ciàfon la seziun teorica: impröma vëgnel na pert dedicada ala formaziun geologica dles Dolomites cun de bi corëć, y spo la storia dla descurida dla laûrs. Reperć originai – sciöche dënz y crëpes – istalaziuns video y na laûrs di andri intiera acompagnëia la descriziun dl ambiënt y dles condiziuns de vita dl Ursus ladinicus. De plü tofles ilustrëia i aspeć scientifics dla descurida, sciöche chël dla dataziun y süa importanza por le stüde dla preistoria. Tl’alzada sot la entrada ciàfon ala fin na recostruziun dl Ander de Conturines, cun la „laûrs che dorm“ adöm cun so pice.

L’austriach Rainer Verbizh é stè l’architet che à realisé la mostra dla seziun nöia dl Museum Ladin dedicada al Ursus ladinicus: al é le medemo architet che s’â bele cruzié dl alestimënt dl Ćiastel de Tor dan da plü o manco 10 agn. Cun ël à colaborè söl post Stefan Nagler. Verbizh é n espert por ći che reverda la realisaziun de aredamënć museai y s’à fat n inom bele ti agn ’70 lauran adöm cun Piano & Rogers pro la proietaziun dl Centre Georges Pompidou a Paris. Te so curriculum ciàfon, danter l’ater, la direziun di laûrs por döes seziuns nöies dla „Cité des sciences et de l’industrie” (Cité dles sciënzes y dl’industria), inće a Paris, y l’ideaziun dles mostres dl areal dediché al’Austria pro les esposiziuns universales de Siviglia ‘92 y Taejon (Corea) ‘94.

Le frabicat che ospitëia le museum é indere gnü dessigné dal architet de Badia Oswald Valentini, deperpo che la grafica é gnüda curada dala dita „no.parking“ da Vicenza.

Le Museum Ladin Ursus ladinicus é tl zënter da San Ćiascian, tla strada Micurà de Rü 26, a zirca 20 km dal Museum Ladin Ćiastel de Tor da San Martin. La cherta d’entrada ch’an ciafa te un di dui museums pîta la poscibilité de vijité debann inće l’ater museum. Por vijité la mostra vëgnel metü a desposiziun audioguides te cin lingac: ladin, talian, todësch, inglesc y franzesc.

Museum Ladin Ursus ladinicus - orars
D’isté (da Pasca ćina ai 31 d’otober): mertesc-sabeda, dales 10-18, domënia dales 14-18, de messè y d’agost inće le lönesc dales 10-18 y le mercui sëra dales 20:30-22:30.

D’invern (dai 26 de dezëmber ćina a Pasca): jöbia-sabeda dales 14-18.

----------------------------------------

D’atri comunicać stampa sön chësc argomënt

19.07.2011 - Sënta destacheda dl Museum Ladin dedicheda al Ursus ladinicus

14.06.2011 - Sënta destacada y depot por i 10 agn Museum Ladin

as

Galaria dales fotografies

Le tai dla vëta por daurì le museum a San Ćiascian: (d.m.c.) Stefan Planker, Sabina Kasslatter Mur, Willy Costamoling, Luis Durnwalder, Iaco Frenademetz y Florian Mussner