Atualità
Lunesc 12 dezëmber: 10 ani Assessorat provinziel per la jënt ladina
USP - Avisa dan 10 ani, ai 12 de dezëmber 2001 fova Florian Mussner unì cherdà da dedora te Jonta provinziela deventan nsci assessëur provinziel ladin. L fova nasciù l Assessorat Ladin che ie n pont de referimënt per la jënt ladina, na reprejentanza tl’Aministrazion provinziela y regiunela.
Me 10 mënsc dan l’istituzion dl’Assessorat Ladin, fova jita n drova la reforma dl’Autonomia che lasciova pro na cherdeda de n assessëur provinziel da dedora. L Statut de Autonomia vëija dant che cun doi cunselieres provinziei de grupa de rujeneda ladina, ruve un te Jonta. Dl 2001 fovel me un ladin te Cunsëi y chël fova bele vizepresidënt. Cherdé n cunselier provinziel da danora che devënte vizepresidënt ne ie nia mesun. L Cunsëi provinziel ova nsci cherdà Florian Mussner fova a gran maiuranza te Jonta.
L presidënt dla Jonta provinziela Luis Durnwalder ova nciarià Mussner cun la cumpetënzes per i lëures publics, scola y cultura ladina. Nsci fovel per l prim iede unì metù su na repartizion per la scola y la cultura ladina. Per la jënt ladina cumporta chësta arjonta dan 10 ani de avëi na reprejentanza istituzionela che lascia pro de lauré cun plu autonomia. L assessëur ladin possa nstës purté dant la prupostes a bën dla grupa ladina te Jonta provinziela. I nteresc dla jënt ladina vën da ntlëuta purtei dant da n reprejentant che ie nstës ladin y nia plu da zachei de n’autra grupa de rujeneda. Per purté inant nteresc de na mendranza te n sistem de maiuranza à Mussner laurà do n si prinzip: “La va de se fé valëi na cërta autonomia, de se la tenì n bona cun i autri y dantaldut de lauré de culaburazion y tenì adum. L ne à nia bert se cumbater, l ie scialdi miec culaburé jan purempò si streda cun autonomia. Na mendranza muessa daniëura senté sun solidarietà y culaburazion”. L assessëur ladin à sëuraprò ala scola y cultura ladina nce giapà la cumpetënzes dla frabiches, dla stredes y l’aministrazion dl patrimone provinziel. “Chësta cumpetënzes per ciamps che reverda dut Südtirol ie de gran mpurtanza strategica acioche ne vënie nia cunscidrerà assessëur per me 19.000 persones, che fej ora feter 4% dla populazion”, spiega Mussner.
Davia che la cumpëida dla grupa de rujeneda ladina ie scialdi mëndra permez ala grupa taliana (26,5%) y tudëscia (69,2%), se tratela per l Assessorat Ladin dantaprima de reprejenté i ladins te dut l raion provinziel. Te chisc 10 ani iel deventà naturel adurvé la rujeneda ladina te ucajions ufizieles. L rujené ladin canche aud nce d’autri ie na detlarazion de identità ladina. “Aldidancuei mostra la jënt ladina plu legrëza de vester ladins” cunscidra l assessëur Mussner do 10 ani de atività.
N cont dl raport cun i ladins dla region ujina se damanda Mussner plu culaburazion y respet danter duc i ladins dla Dolomites, “la valedes che à de manco pusciblteies de curé la rujeneda y cultura se adrova n recunescimënt dala politica dl post. Permò te chël mumënt pudons nëus ti judé.”
Garanzies y strutures
Ti prims ani dl 2000 fovel uni ann plu sculeies y nsci fovel debujën de avëi plu stieres per maestri tla scoles ladines. Da na cumpëida de 294 stieres iesen ntant ruvei a 326 stieres che ie garantides nchin tl 2014. Chësc me per fé un ejëmpl. “Da pont de ududa aministratif me à dat sudesfazion a pudëi ressolver situazions, ma nce a ruvé a ntroduzions nueves sciche per ejëmpl ultimamënter la segonda ëura de ladin tla scoles autes” conta l assessëur ladin. Dlongia garantì l’atività scolastica, n bon nseniamënt cun nce i materiai didatics aldò, ie l Assessorat ladin te na boniscima posizion per mëter a jì la strutures adatedes. (cëla lista dessot)
Dla problematiches ladines ulache l ie stat plu rie a tò na dezijion, nunzieia l assessëur ladin dantaldut doves: “L stlù scoles ulache l fova massa puech sculeies o ulache l fova plu adatà a mëter adum doi scoles. Na cuestion drët zitia ie la rujeneda unificheda: da una pert fossel de utl avëi na verscion sëula per comunicazions, documënc y publicazions, dal’autra pert ne possi nia me nmaginé de mudé na rujeneda che sënti mia. Chësc ie nce l majer problem ti Grijons.”
Tl daunì se tratela
Te chësc mumënt iel tl Assessorat Ladin dantaprima doi cuestions sun mëisa: L recunescimënt dla matura paritetica per l trilinguism “B” da pert dl Guviern talian y che duc i dependënc provinziei che adrova la rujeneda ladina, giate nce n recunescimënt tl paiamënt.
Cialan de reviers ala dezijions tëutes nunzieia Mussner dantaprima si posizion de basa. “L se à mustrà drët a avëi vivù n status de mendranza n cont de identità, cultura y rujeneda”. Chësc ie per l Assessorat ladin nce l pont de majera mpurtanza per l daunì: l ie debujën che la jënt ladina se sënte plu y plu ladina, che la ebe l snait de se mustré ladina, “la se trata che uni un de nëus vive nce tl daunì l vester ladin – sambën ladin”.
---
Mudà te 10 ani
Cultura Ladina
- prinzip dla pluralità, judé a pusciblmënter trueps, autonomia di privac, sustëni al ulentariat
- repartizion ladina: nstëssa ativa tl ciamp culturel (cuncors leteratura, forum, …) posizion plu sterscia ti gremiums
- avëi strutures aldò
Scola Ladina
- dezijions per n tëmp plu lonch: p.e. ena de scola a 5 dis
- ndicazions provinzieles che tën cont di bujëns de aldidancuei
- repartizion ladina dl’Università cun catedra
Stredes tla Ladinia
- streda Val Badia cun Punt de Fer
- zircunvalazion S. Crestina
Frabiches tla Ladinia
- Istitut Rezia – Scola prufescionela Urtijëi
- Cësa per studënc Urtijëi
- aiuc ai chemuns - programm scoles (Scolina S.Lenert, elementera La Val, palestra Al Plan)
- aiuc ai chemuns n cont de stredes
- aiuc sënta destacheda dl Museum Ladin, Ursus Ladinicus
- aiuc sënta Istitut Ladin Micurà de Rü
---
Ladins tla Jonta provinziela
L prim cumëmber ladin dla Jonta provinziela de Bulsan ie stat Alois Pupp (1950 al 1952 y da jené 1956 a nuvëmber 1956). Dal 1956 al 1960 iel pona stat presidënt dla Provinzia. Permò 24 ani do ie Hugo Valentin dl 1984 deventà assessëur provinziel y restà nchin ala veles dl 1989. L ann 1993 ie Valentin ruvà te Jonta diesc dis dan la veles (ajache Remo Ferretti fova zapà ora). Da ntlëuta iel passà 8 ani nchin ala cherdeda de Florian Mussner da dedora. Cun la sëurandata ufiziela dla cumpetënzes, de dezëmber 2001, ie unì metù su na repartizion per la scola y cultura ladina per sé, destacheda dala tudëscia.
as
