Scemplificaziun dl ladin scrit dla Val Badia: les mudaziuns é ofiziales
La scemplificaziun dl’ortografia dl ladin scrit dla Val Badia é gnüda aproada incö (23/03) dai rapresentanc istituzionai dla scora y cultura ladina dla Provinzia de Balsan. L’ortografia nöia é le früt de tröpes discusciuns danter i esperc te chësc ciamp,y pó da sëgn inant gní adorada ofizialmënter, ti ac publics, mo ince por ci che á da nen fá cun l’insegnamënt dl ladin tles scores.
(AVIS: Chësc test é gnü scrit alado dles regoles ortografiches nöies). Le fin prinzipal dla reforma dl’ortografia ladina, sotlignëia le grup d’esperc, é chël de scemplifiché les regoles por che i ladins se fejes plü saurí da scrí, zënza messëi avëi tëma de falé jö i azënc. Les regoles plü scëmples y tleres dess implü ince alisiré le laur di insegnanc dles scores y motivé tl medemo tëmp i jogn y manco jogn da scrí plü ion y porchël ince plü sovënz por ladin. Por lascé a desposiziun le tëmp che va debojëgn da imparé les regoles nöies, él odü dant n tëmp de transiziun de 3 agn, tratan chël che al vëgn lascé avarëi sides l'ortografia vedla co la nöia.
L’acordanza arjunta danter i rapresentanc dles istituziuns ladines, cun les regoles laurades fora dal grup inciarié, é gnüda firmada incö, lönesc ai 23 de merz, dal assessur por la cultura ladina Florian Mussner, dal intendënt Roland Verra y dal presidënt dl Istitut ladin Micurà de Rü Albert Videsott. La reforma ortografica vel porchël da incö inant ince ofizialmënter y po gní adorada tles scores y pro les publicaziuns nöies.
„Por che düc se fejes plü saurí da rové ite tl’ortografia nöia – i insegnanc, mo ince i scolars y studënc y sambëgn i scriturs che scrî bele tröp por ladin – él gnü fat fora n tëmp de transiziun de trëi agn,“ dij le diretur dl’Istitut Leander Moroder. Les döes variantes ortografiches ará insciö trames döes validité cina ai 23 de merz dl 2018. „Te chësc tëmp pon adoré sides l’ortografia vedla co la nöia: chësc dëida ince da mantigní la valüta dles publicaziuns dades fora cina sëgn, deache ares ne vëgn nia delegitimades da n dé al ater. Por ci che reverda i dizionars y les publicaziuns nöies, gnarál bele atira surantut les regoles d’ortografia nöies,“ spliga inant le diretur dl Istitut ladin.
„Dala scemplificaziun ortografica s’aspetun danter l’ater che de plü porsones scries por ladin, deache ares se fajará bele plü saurí da l’imparé a scora. Chësta é ince la rajun deache le monn dla scora á dassënn sburlé por che la reforma gniss fata,“ comentëia l’assessur por la scora y la cultura ladina Florian Mussner. „Le fat che le grup de laur che á lauré fora la reforma ê metü adöm da rapresentanc y esperc de dötes les istituziuns che se fistidiëia dl lingaz ladin dess ester na garanzia por la cualité dla reforma y por l’azetanza da pert dles medemes istituziuns, mo ince da pert dla jënt ladina“, insciö Mussner.
L’intendënt Roland Verra confermëia che „le consens ampl da pert dl monn dl’educaziun y dles istituziuns culturales é dër positif. Insciö éra jüda da ciafé na soluziun ales dificoltes che i ladins dla Val Badia â da scrí te só lingaz y chësc deidará dër dessigü da motivé deplü studënc y studëntes da scrí por ladin ince tla vita da vigni de. Do n pröm tëmp de adatamënt sará l’ortografia nöia ince na sauridanza por insegnanc y scriturs.“
Les regoles d’ortografia nöies é gnüdes laurades fora en colaboraziun cun de plü rapresentanc dla scora ladina, l’intendënt Roland Verra, les ispeturies Rosmarie Crazzolara, Edith Ploner, la direturia Claudia Canins, le diretur Otto Moling, le diretur Felix Ploner, les insegnantes Magdalena Miribung, Cristina Castlunger y Maria Frenner, le diretur y le presidënt dl Istitut ladin „Micurà de Rü“, Leander Moroder y Albert Videsott, i colauradus dl Istitut Sara Moling y Werner Pescosta, le professur de ladin tl’Université de Balsan, Paul Videsott, y l’assessur Florian Mussner.
Les plü gran mudaziuns ortografiches (por informaziuns plü monüdes él gnü injunté l'acordanza) é:
- al toma demez l’azënt davert (`; gravis) al restará ma plü l’azënt stlüt (´; acut) (á, é, í, ó) por ejëmpl: balè, jì, fà, laprò gnará da sëgn scrit balé, jí, lapró
- Al toma demez l’azënt sön le „c“. Le grafem „ć“ ne vëgn nia plü adoré cun valur fonetich, al romagn ma plü tla combinaziun cun „sć“ (desćiarié, deściolé)
- Al toma demez l’azënt sön l „ś“ sonur (s azenté, „śëgn“, „śabla“ devënta „sëgn“, „sabla“)
- l’azënt grafich vëgn metü: a) sön dötes les parores polisilabiches che se röia cun vocal azenté (chësta regola é medema co denant), b) sön dötes les formes verbales monosilabiches che se röia cun vocal azenté, p.ej. fá, trá, rí, dí, sté... iö ó, sá, vá, pó... chësc, ince tla inverjiun: al dá -> spo dál, al rí -> spo ríel, al stá, -->-spo stál
- Le grafem „–nn“ vëgn scrit por segnalé la pronunzia dl [n] (n dental) ala fin de chëstes parores: altonn, ann, dantann, dann, dassënn, inn, jonn, monn, plann, pordonn, sann, malsann, sënn, sonn, tonn, toronn, intoronn. Le "-nn" resta inant tla tera porsona singular y plural di verbs dla terza coniugaziun che se röia cun -ne tl infinitif: p.e. vëne/vënn, defëne/defënn, yii.
- L'azënt zirconfles vëgn metü do les medemes regoles dl azënt grafich, sce le vocal azenté é lunch. Te düc i atri caji ne vëgn l'azënt zirconfles nia plü metü.
Chëstes é les mudaziuns plü granes, por informaziuns plü monüdes prëibel contaté l’Istitut Ladin Micura de Rü (0474 523110) y/o l’Intendënza Ladina (0471 417000) che é a desposiziun de düc i interessá por informaziuns, stlarimënc y spligaziuns. L'acordanza sotescrita incö é gnüda injuntada.
rc
Galaria dales fotografies
