Reforma dl’autonomia y i ladins: Kompatscher y Rossi a Moena

La reforma dl Statut d’autonomia y le dagní di ladins é sta tl zënter de n’incuntada publica inier da sëra a Moena cun i presidënc Arno Kompatscher y Ugo Rossi.

Le presidënt Kompatscher tratan süa tuta de posiziun a Moena (senté l'assessur regional Detomas)

La reforma dl Statut d’Autonomia pó y mëss ester n’ocajiun preziosa ince por valorisé le rode dles mendranzes linguistiches, dantadöt ince por ci che reverda chëra ladina: chësta é la convinziun sotlignada inier (ai 03 de ma) dai presidënc dles Provinzies Arno Kompatscher y Ugo Rossi tl’incuntada cun la popolaziun tl’aula magna dla sënta scolastica a Moena. La scomenciadia é gnüda organisada dala UAL-Union Autonomista Ladina.

Le presidënt Arno Kompatscher á recordé che tl’acordanza Degasperi-Gruber él la mendranza todëscia tl zënter y che la mendranza ladina é gnüda „desmentiada“. L’acordanza â impó n elemënt important: ara coliâ la sconanza dl’identité ales opotunités concretes dl svilup che l’Autonomia ti garantî ales popolaziuns interessades. „Cun le passé dl tëmp s’ê les competënzes locales ampliades, por merit dl’Autonomia, ince do la apajada danter l’Austria y la Talia tl 1992. Tratan chësta perioda storica nen êl de plü che ponsâ che do chësc passaje l’Autonomia ess pordü süa dinamica y foss deventada statica. Insciö ne éra nia stada. Tl medemo tëmp êl la Talia che â porvé da atué na reforma federalista, reforma che ne é spo nia jüda a piz. Incö él tla Talia na maioranza che sostëgn che le federalism ne ais degun dagní te n stat modern. Mo de conseguënza ess Paisc sciöche l’Austria y la Germania bele messü tomé bele da dî. Insciö canche Renzi á presenté süa reforma dla Costituziun tl vers de n zentralism ne á les Regiuns nia protesté. Nos por fortüna ún ciafé na tlausola de proteziun che á porté a odëi la situaziun atuala sciöche n’oportunité.“

Por le presidënt Kompatscher él insciö poscibl da traté tematiches te na manira unitara danter les Provinzies, atres indere reverda vigni provinzia singularmënter, sciöche por ejëmpl le proporz tl Südtirol o l’insegnamënt scolastich di lingac. „Tl tëmp passé êl ince la certa tëma che rodâ, portada dant da Alexander Langer, che chisc stromënc podess porté ala creaziun de „gabbies etniches“, mo por fortüna ne éra nia jüda insciö, al contrat s’á le proporz desmostré na garanzia por düc nos. Incö por ejëmpl vëgn le sistem proporzional odü de bun edl dantadöt dal grup linguistich talian“, insciö Kompatscher. N’analisa dl rode dla Regiun, sciöche plataforma che ti consënt ales döes Provinzies da ciafé percursc deboriada é por le presidënt Kompatscher ince na poscibilité da „jí demenz da na situaziun de defenüda dl’Autonomia a ciaré da la amplié y svilupé inant“.

Por le presidënt Ugo Rossi á la chestiun dles mendranzes na relevanza particolara. La reforma dl Statut é scomenciada te na perioda de smendrimënt dles ressurses publiches, ince sciöche conseguënza di orientamënc nüs dl’Uniun europeica por ci che reverda le debit publich. Ince por Rossi ne á insciö la reforma dla Costituziun dl 2001 nia porté a resultac concrec cun degun aumënt dl federalism tla Talia. „Da chëra fasa âl spo metü man por nosta autonomia speziala n tëmp de dificoltés, cun les döes Provinzies de Trënt y Balsan che á porvé ti ultims dui agn da archité y stabilí te na manira prezisa les spëises“, insciö le presidënt Rossi che sotlignëia che la reforma dla Costituziun atuala vá tla direziun contraria en confrunt al 2001. „I sun impó stá bugn da inserí elemënc de proteziun de nostes situaziuns spezifiches. I ún ciafé la tlausola de proteziun che prevëiga n percurs de reforma dl’Autonomia en acordanza danter Stat y Provinzies. Implü resta ciamó la garanzia internazionala dl’acordanza Gruber-De Gasperi, che ti proibësc al Stat da smendrí nostes competënzes. Chësc ne basta impó nia, al mëss gní a se le dé ince la volonté dla popolaziun da orëi l’Autonomia“, insciö le presidënt Rossi.

N ater fautur important a bëgn dl’autonomia é la buna gestiun dla cossa publica dles aministraziuns locales, che á garantí che les valades da munt ne vëgnes nia spopolades sciöche sozedü da d’atres perts. Por Rossi dess chësc ester ince n ejëmpl pro d’atres regiuns y por le Stat sciöche formes de na buna gestiun dla cossa publica y sciöche n’oportunité. Sciöche tl Südtirol él ince gnü istituí a Trënt na „Consulta“ che á le rodé da trá ite la comunité trentina tla creaziun de na vijiun coletiva dl’Autonomia. Les valutaziuns dla Consulta gnará spo elaborades dai tecnics y dala politca che messará scrí les regoles nöies. „Zoruch ne vara nia plü da jí, mo i pënsi che chësta é ince na buna ocajiun da lauré adöm danter les döes Provinzies por ci che reverda tematiches, problems y oportunités da manajé adöm. La chestiun ladina é öna de chëstes. L’Autonomia dl dagní mëss ester n’Autonomia responsabla, che döra tl tëmp y che sides sconada dai intervënc dla Curt costituzionala, implü solidala y cun na proieziun europeica y transfrontaliera“, dij le presidënt Rossi.

L'assessur regional ladin Beppe Detomas á recordé tratan l’incuntada che „l’identité vëgn cheriada ince dai valurs y secundo me ne ti vëgnel nia dé na relevanza adatada atualmënter. Naturalmënter, mët a löm nüsc valurs de costituziun pó ince rapresenté n risch, dantadöt sëgn che l’Autonomia dl Trentin-Südtirol vëgn odüda cun sceticism da d’atri raiuns, mo al é n risch che messun jí ite. Cun la pröma fasa dl’autonomia, la tomada dl comunism, spo le tratat de Schengen é le valur di confins mudé y insciö ince la dialetica danter les mendranzes linguistiches y i stac nazionai. Ince i valurs dl’economia, sciöche chël dla produziun idroeletrica, é mudá. Döt chësc dess nes fá ponsé do. I messun davëi ponsé sön ci che i dessun se tigní, cai che é i elemënc d’identificaziun fonamdentai de n raiun che se spartësc amesa döes provinzies. Na cosa é sigüda: la chestiun ladina é tl zënter dla debatüda dl Statut nü, ince sciöche lian d’uniun danter les döes provinzies te n contest regional.“

Intervista audio de Kompatscher: link

 

rc

Galaria dales fotografies