Autonomia
N’autonomia por trëi grups linguistics | Timeline dl’Autonomia | Les tapes storiches plü importantes
N’autonomia por trëi grups de lingaz
Indöt virel 520mile porsones tl Südtirol: le 64% fej pert dl grup linguistich todësch, le 24% fej pert dl grup linguistich talian y zirca le 4% fej pert dl grup linguistich ladin. Dlungia i 3 grups linguistics storics s’á aciasé tl Südtirol zirca 46 mile foresć; 31 mile de chisc vëgn da d’atri paisc dl’Uniun Europeica.
La majera pert dla popolaziun é metüda adöm dal grup linguistich todësch: chësc vá zoruch dal punt d’odüda storich ales stlates germaniches, alemanes y baiuvares, che ê passades fora por le Südtirol da sëgn tl tëmp dla migraziun cuntra süd. Na pert d’ëi â tut la dezijiun da sté chiló y s’insedié te chësc raiun.
Dal punt d’odüda storich-cultural é le grup talian le plü “jonn” dl Südtirol; al á odü le momënt de majera chersciüda tl tëmp dl fascism ti agn ‘20 y ‘30 dl Nücënt, canche le rejim de Mussolini â porvé da renforzé le “carater talian” dl Südtirol tres na gran imigraziun da d’atres regiuns. La politica de nazionalisaziun vëgn testemoniada dales zifres: pro la cumpëda dla jënt dl 1910 tl Südtirol êl 7.339 talians, dl 1961 nen êl 128.271. La perzentuala dl grup linguistich talian ê chersciüda te mez secul dal 2,9% al 34,3%.
Le grup linguistich ladin é le plü vedl dla provinzia. Le ladin é n lingaz neolatin o romanich. Do la concuista dles regiuns alpines da pert dl Imper roman dl 15 d. G.C. â la popolaziun locala surantut le latin vulgar di aministradus y di soldas zënza renunzié daldöt a so lingaz. Le ladin s’á a chësta moda svilupé dal idiom adoré dales popolaziuns retiches, noriches y carniches te chël raiun.
La particolarité dl Südtirol vëgn dala conviënza te na provinzia plülere picera de 3 grups linguistics. La conviënza n’é nia dagnora stada pazifica: al é ince sté momënc de gran tenjiun sciöche tl tëmp di atentac dinamitarg. L’Autonomia da sëgn é le früt de n tru lunch de tratatives che á porté a na balanza danter i trëi grups linguistics.
Por garantí la conviënza pazifica danter ladins, talians y todësc él n sistem iuridich comples mo prezis, olache al s’intrecëia la rotaziun dles funziuns, la presënza paritetica ti organisms y la rapresentanza proporzionala de düc i grups linguistics. La balanza danter ëi se basa sön la partezipaziun de düc trëi i grups linguistics al prozes dezijional politich, sön n livel alt de autonomia por vigni grup linguistich, dantadöt tla politica culturala y dl’istruziun, sön le prinzip dl proporz sciöche regola de basa dla rapresentanza politica, dl’assunziun de personal tl sorvisc publich y dla partiziun de certes ressurses publiches (por ej. finanziamënc por la cultura o le frabiché sozial abitatif), y sön le veto dla mendranza sciöche ultima ratio por sconé i interesc fondamentai de so grup linguistich. L’Autonomia dl Südtirol se basa dal punt de odüda legislatif sön la Costituziun taliana, sön le Tratat de Paris y sön le secundo Statut d’ Autonomia.
.
Tratat de Paris (1946)
Do la fin dla secunda vera dl monn romagn le Südtirol raiun talian, cun la condiziun da sconé la mendranza austriaca. Le resultat de chësta condiziun é sté le Tratat de Paris danter Talia y Austria che definësc les fondamëntes dl’autonomia. Chësc contrat rapresentëia la garanzia internazionala dl’autonomia dl Südtirol.
Costituziun taliana (1948)
La sconanza dles mendranzes se basa sön l’articul 6 dla Costituziun taliana.
Secundo statut d’Autonomia (1972)
Cun le secundo Statut d’Autonomia dl 1972 ciafa la Provinzia de Balsan le status de Regiun, mo cun n’autonomia legislativa y aministrativa plü ampla respet ales competënzes de na regiun cun n statut ordinar. Le Statut, aprové dal Parliamënt talian ai 10 de novëmber dl 1971, y jü en forza ai 20 de jená dl 1972, é la basa iuridica por la sconanza dles mendranzes tl Südtirol. Al vëgn gonot ince definí „Pachet“, deache al contëgn na seria de mosöres a bëgn dla popolaziun südtiroleja. Por l’atuaziun dles normes preodüdes dal Pachet, preodüda naota te dui agn, ân messü aspeté indöt 20 agn. Ai 11 de jügn dl 1992 â de conseguënza l’Austria consegné la detlaraziun de contlujiun dl stritoz dan l’ONU che ê gnü porté dant ti agn 60 y insciö podô la chestiun südtiroleja ince ofizialmënter gnü definida sciöche rovada a contlujiun.
Deache l’autonomia é na forma de guern dinamica y che pó gní ampliada tresfora él ince gnü a se le dé do l’ann 1992 de plü trasferimënc de competënzes dal Stat ala Provinzia de Balsan – sot forma de deleghes – y implü él ince gnü lauré sön l’ampliamënt y le mioramënt de normes d’atuaziun bele emanades.
La reforma costituzionala
La Reforma costituzionala dl 2001 á porté n valgönes mudaziuns. Porvia dla situaziun politica da inlaota, mo dantadöt por la mancianza de n referimënt canche al jô debojëgn da ciafé n’intenüda por la clausola de sconanza, ne é le Statut d’Autonomia nia gnü adaté ala Reforma dla Costituziun tl 2001. Sciöche conseguënza él gnü a se le dé de plü sentënzes da pert dla Curt costituzionala che á smendrí l’autonomia dl Südtirol. Dötaurela él en discusciun na reforma nöia dla Costituziun taliana. Chësc iade él scrit tla clausola de sconanza che le Statut d’Autonomia pó ma gní mudé en acordanza danter Stat y Provinzies autonomes. L’obietif dl adatamënt dl Statut é chël da ciafé zoruch ci che é jü a perde ti ultims agn porvia dles sentënzes dla Curt costituzionala y da ciafé lapró ciamó competënzes implü.
Le finanziamënt dl’Autonomia
Le bilanz provinzial é dötaurela de 6 miliarg de euro al ann y reverda les cutes che vëgn paiades tl Südtirol. Dötadöm nü dejimi de chëstes cutes romagn tla Provinzia, la pert che resta ti vëgn surandada al Stat. Cun les ressurses finanziares a desposiziun tres le bilanz provinzial vëgnel finanzié na gran seria de competënzes, danter chëstes le sistem d’educaziun dal’infanzia cina al’Université, la Sanité, le Sozial y la gestiun de döta la Rëi stradala. Chëstes competënzes é ince i investimënc plü gragn, en particolar le setur sozio-sanitar (1,7 miliarg al ann), la scora y la cultura (zirca 1 n miliard al ann), l’aministraziun (zirca 500 miliuns al ann) y le finanziamënt di Comuns (zirca 500 miliuns vigni ann).
Timeline dl’Autonomia
Les tapes storiches plü importantes
10.9.1919
Cun le Tratat de Pesc de San Germain é le Tirol dl Sud rové pro la Talia. La garanzia che le confin dl Prener ti â i governs di Stac Unis d’America, dla Francia y dla Inghilterra bele fat ala Talia dan la vera, sce ara foss entrada tla vera combaton sön la pert di aleac. Ince le presidënt american Wilson, che ne ê nia vincolé da chësta impormetüda, á dit de sce, do na perioda de esitaziun, ala spartiziun dl Tirol. Ala Talia ne ti êl gnüs scrit dant cun le Tratat de Pesc degöna condiziun da mantigní por ci che reverda la sconanza dles mendranzes todëscia, ladina y slovena. Le Re Vittorio Emanuele ti garantî te so discurs al 1 de dezëmber dl 1919 ales provinzies nöies “na sconanza a puntin dles istituziuns locales y dl’aministraziun autonomia”. Baldi ne se â la Talia, ince dan le fascism, nia tigní a chëstes parores y ne ti â conzedü degun dërt de autonomia al Südtirol.
22.6.1939
A Berlin êl gnü sotescrit n pat talian-todësch sön le trasferimënt di südtirolej tl Reich todësch. I südtirolej podô opté cina ai 31 de dezëmber dl 1939 por la zitadinanza todëscia cun l’oblianza da jí a vire foradecá, o por le mantignimënt dla zitadinanza taliana cun la renunzia a düc i dërc de sconanza de natöra etnica. La renunzia da opté orô dí lité por le mantignimënt dla zitadinanza taliana. Aladô de fontanes storiches privates â de indöt 246.036 porsones cun le dërt de lita dla provinzia de Balsan lité 211.799 litadus por la zitadinanza todëscia y 34.237 por le mantignimënt de chëra taliana. L’opziun ê ince stada na gauja de spartiziun al intern dla popolaziun, cun la mendranza di nia optanc che ê vitimes de aziuns de intoleranza y ostilité da pert dla maioranza di optanc. Danter düc chi che â opté por l’Opziun ê indöt 75.000 jüs foradecá.
Ma 1945
I comandanc dles forzes militares todësces â firmé la conclujiun dles batalies cun les forzes americanes, inglejes y franzejes ai 30 d’aurí. Cun chësta dezijiun ê i comandanc dl Reich jüs cuntra le plann de Hitler por la defenüda dla “fortëza alpina” che ess porté a na destruziun de döt le Tirol dl Nord y dl Süd. Ai pröms de ma ê spo les forzes militares americanes, inglejes y franzejes rovades tl Südtirol.
5.9.1946
Al 1. de ma dl 1946 â les cater gran forzes militares (Stac Unis, Inghilterra, Francia y Uniun Sovietica) detlaré da ne ester nia a öna cun la domanda austriaca de n referendum popolar tl Südtirol. Ai 24 de jügn êl ince gnü refodé la proposta da fá ma n valgügn pici spostamënc di confins. Sön ghiranza dles forzes aleades, tratan les trataives dl tratat de Paris, ên impó rová ala stipulaziun de n tratat de sconanza dl Südtirol che restâ pro la Talia. Le tratat ê gnü firmé dal Presidënt di ministri talian Alcide Degasperi y dal minister por l’ester austriach Karl Gruber. Chësta acordanza ti assigurâ ai südtirolej l’introduziun de mosöres speziales por le mantignimënt dl carater etnich y dl svilup economich y cultural. Danter l’ater l’istituziun dles scores por todësch y ladin, l’avalianza di lingac todësch y talian, la spartiziun di posć ti ofizi publics, la revijiun dles opziuns dl 1939, le reconoscimënt di titui de stüde, l’alisiramënt dl barat de marcianzies danter le Tirol dl Nord y dl Sud, y la tlausola plü importanta, la conzesciun de n’autonomia ala popolaziun dla provinzia de Balsan. Le tratat bilateral talian-austriach por le Südtirol ê insciö na pert dl’acordanza de Pesc di Aleac cun la Taila y cun chësc ê la chestiun südtiroleja deventada na chestiun internazionala.
31.1.1948
Le Pröm Statut d’Autonomia vëgn ratifizé dala Costituënta taliana ai 31 de jená dl 1948. La Provinzia de Balsan y chëra de Trënt formëia la Regiun Trentin-Südtirol cun n Parlamënt y Guern regional. Chësc Statut ê gnü formé zënza ascuté sö i rapresentanc de lingaz todësch, sciöche al ê preodü dal Tratat de Paris. L’aministraziun autonoma ê insciö tles mans dla maioranza taliana dl Trentin. La Provinzia de Balsan â ma na forma limitada de autonomia.
21.9.1959
Le minister por l’ester austriach Dr. Bruno Kreisky anunzia tratan l’Assemblea plenara dles Naziuns Unides che l’Austria ess porté da traté la chestiun dl’autonomia südtiroleja ala seziun dl’ONU dl altonn dl 1960, sce les tratatives danter la Talia y l’Austria ne ess porté a degügn resultac. La chestiun é insciö gnüda metüda sön l’ordin dl de dl’Austria pro la 15ejima assembla dl’ONU.
31.10.1960
L'Austria chërda ite por le pröm iade l'indunada generala dles Naziuns Unides porvia dl Tratat de Paris. Süa dezijiun dij che le fin dl Tratat de Paris é la sconanza dla jënt dl Südtirol y l'Autonomia por la sconanza dla mendranza. L'Austria á porchël ince val’ da dí sön l'Autonomia.
1.9.1961
Cun la Comisciun di 19 vëgnel indô baié dla chestiun dl Südtirol tl Govern. La Comisciun á le compit da ti fá propostes al Govern che é spo la basa por discusciuns danter la Talia y l'Austria tl 1964 y spo por les tratatives danter Balsan y Roma. La Comisciun di 19 ê formada da set südtirolej, un n ladin y önesc talians. La Comisciun é ince da odëi tl’otica dla „nöt de füch“ di 11 de jügn dl 1961 tl Südtirol, te chëra che al vëgn fat salté tl'aria desënes de pa dla linia dla tenjiun alta te döt le Südtirol. La „Nöt de füch“ sbörla le Südtirol tl zënter dl interes publich tl'Europa.
20.1.1972
Le Statut d’Autonomia nü, preodü dal "Pachet", vá en forza ai 20 de jená dl 1972. Dles 15 mosöres atuales tres leges ordinares, nen vëgnel realisé 14. Al mancia le reordinamënt sön i collegiums di senaturs. Düc i decrec aministratifs vá en forza, mo a na moda che la Provinzia pois veramënter surantó les competënzes preodüdes dal Statut mëssel gní emané les normes d’atuaziun che toca lapró. Les normes d’atuaziun vëgn elaborades dala Comisciun di Sis canche ara nen vá de competënzes dla Provinzia y dala Comisciun di Dodesc canche ares reverda sides la Provinzia de Balsan co ince la Regiun Trentin-Südtirol. Chëstes normes d’atuaziun ess messü gní emanades cina l’ann 1974, mo cun i rapresentanc dl Südtirol él gnü ciafé na soluziun da ne rové nia a piz te dui agn deache la materia da traté ê dër complicada.
30.1.1992
Le Govern, cun a ce Giulio Andreotti, aprovëia les cater normes d'atuaziun che mancia ciamó. Ma püces ores dedô detlarëia le Presidënt dl Consëi di ministri Andreotti te so discurs de comié dan le Parlamënt che le ”Pachet” é gnü stlüt jö, y che tl dagní podarál ma gní fat mudaziuns en acordanza cun la popolaziun südtiroleja.
22.4.1992
Ai 22 d'aurí dl 1992 ti dá le secreter general dl Minister por l’ester, Bruno Bottai, al ambasciadú austriach a Roma, Emil Staffelmayr, na nota d'acompagnamënt, olache al é la lista dles mosöres atuades dal Govern y dal Parlamënt por le Südtirol. A chësta moda mëtel man i 50 dis, preodüs dal calënder fissé dl 1969, tratan chël che al mëss gní a s'al dé la detlaraziun dl apajamënt che reverda le Südtirol da pert de Viena al ONU. Te chësta nota fejon referimënt al Tratat de Paris.
11.6.1992
En chësc de vëgnel dé jö la detlaraziun de apajamënt y stlüt jö formalmënter les tratatives sön le Südtirol.
25.10.2000
Le Parlamënt talian aprovëia do la letöra dopla dla Ciamena di deputac y dl Senat la lege costituzionala sön la reforma dl statut dles regiuns y dles provinzies cun n statut spezial. A chësta moda vëgn les döes provinzies de Balsan y Trënt revalutades. Implü vëgnel conzedü dërc de proteziun y rapresentanza importanc ai ladins, sides tl Südtirol che tl Trentin. Al vëgn ince inserí la poscibilité da cherdé mëmbri dl consëi provinzial da foradecá.
08.03.2001
Cun l’aprovaziun definitiva dla lege costituzionala söl federalism tres le resultat positif dl referendum popolar di 7 d’otober vá la lege costituzionala nöia en forza. Ara prevëiga danter l’ater l’aboliziun dl’oblianza dla vidimaziun governativa sön les leges aprovades dal Guern provinzial, l’ampliamënt dla competënza primara dla Provinzia y l’introduziun dla diziun ofiziala „Südtirol“ tla Costituziun taliana.
30.11.2009
Le Presidënt Durnwalder sotescrí a Milan cun i ministri Giulio Tremonti y Roberto Calderoli l'acordanza (Acordanza de Milan”) che deura la strada al model nü de finanziamënt dl’autonomia. Al sparësc les cuotes variables y al vëgn garantí segurëzes sön les entrades (9/10 dles entrades). Le model finanziar nü confermëia la copartezipaziun dla Provinzia por balanzé le defizit publich cun l’assunziun di cosć dl eserzize de funziuns statales delegades, sciöche ince cun le finanziamënt de scomenciadies y proiec por raiuns che confinëia.
25.5.2010
Al mör cun 96 agn Silvius Magnago, presidënt dal 1960 al 1989 dla Junta provinziala, che vëgn conscidré le pere dl’autonomia speziala. Sües gran arjuntes é stades le consolidamënt dla Provinzia autonoma söl plann politich y aministratif y garantí la convivënza pazifica danter i trëi grups linguistics y da mëte la basa por le percurs de svilup dl Südtirol te düc i seturs.
14.6.2011
Sön Ciastel Thun a Nonsberg sotescrii i trëi presidënc dles provinzies Luis Durnwalder (Südtirol), Lorenzo Dellai (Trentin) y Günther Platter (Bundesland Tirol) l'at de fondaziun dl Grup europeich de colaboraziun teritoriala (GECT) che á inom “Euregio Tirol-Südtirol-Trentin“. Le GECT é le brac istituzional dl’Euregio, á na süa personalité iuridica y pó ince deventé atif por les trëi provinzies. I ciamps tle de süa ativité é la sconanza dl ambiënt sön la trassa dl Prener, la colaboraziun tla sanité y economia, sciöche ince la colaboraziun di istituc de inrescida.
09.01.2014
Do 25 agn sciöche Presidënt dla Provinzia ti surandá le Presidënt dla Provinzia Luis Durnwalder süa inciaria a Arno Kompatscher. Le Presidënt dla Provinzia da denant fej n ressüme dles arjuntes cun l’ampliamënt y renforzamënt dl’autonomia, la pazificaziun etnica, le svilup sozial y economich dl raiun südtirolej y la daurida tl vers dl’Europa.
15.10.2014
Sigurté iuridica y segurëza tla programaziun é stá i dui obietifs prinzipai dl presidënt Arno Kompatscher tratan les tratatives cun le Govern nazional por l’ajornamënt dl sistem finanziar dl’autonomia. Trami dui i obietifs é gnüs arjunc a Roma, adöm cun i esponënc dl guern Pier Carlo Padoan, Graziano Delrio, Gianclaudio Bressa y Maria Carmela Lanzetta, cun la condivijiun dl pat de garanzia danter Stat y Provinzies. Al vëgn confermé le prinzip di 9/10 che ti speta ala Provinzia dles cutes che vëgn trates ite tl Südtirol. Implü vëgnel stabilí la partezipaziun dl Südtirol al ressanamënt dl debit publich a na manira che le Stat ne pó nia plü damané oblianzes ajuntives y se tigní ressurses che ti speta pordërt al’aministraziun locala tres l’autonomia. Löm vërda ince por n alzamënt de sconanza dl’autonomia tres la partezipaziun dl’Austria.
12.10.2015
Nia ma i südtirolej, mo ince düc i zitadins comunitars y extracomunitars residënc tla Provinzia de Balsan á le dërt da chirí fora danter i lingac todësch y talian ti raporc cun l’aministraziun publica y la iustizia tl Südtirol. Chësta regolamentaziun é preodüda da na norma d’atuaziun dl Statut d’autonomia aprovada ai 12 d’otober dl 2015 dal Consëi di Ministri en presënza dl vizepresidënt dla Provinzia, Richard Theiner.
13.10.2015
Le Senat aprovëia la reforma dla Costituziun che ti vëgn insciö menada inant ala Ciamena di Deputac. Ince sce la reforma é zentralista, á impó i rapresentanc südtirolej lité por la reforma, deache, do na seria de tratavies lungies y complicades, ési stá bugn da inserí na clausola de sconanza por le Südtirol y por dötes les autonomies speziales. Por les Provinzies y Regiuns autonomes ne jará la reforma costituzionala nia atira en forza, mo ma do le percurs de revijiun dles normes y di statuc d’autonomia da fá en acordanza danter Stat y Regiuns. De conseguënza resta le Statut d’Autonomia atual en forza cina canche al vëgn ajorné y al podará gní mudé ma cun le bëgnsté dla Provinzia de Balsan y cun na norma costituzionala.
12.01.2016
La sozieté inhouse daldöt publica "Autobrennero Spa" manajará l'autostrada dl Prener por i proscims 30 agn. Do tratatives lunges di dui Presidënc Rossi y Kompatscher adöm cun le minister por le trasport Graziano Delrio y a dodesc sozi publics á podü sotescrí n protocol d'acordanza por la pröma conzesciun a na sozieté daldöt cun capital publich t'Europa. Por i presidënc Kompatscher y Rossi se tratel de n "travert storich por nosta autonomia".
01.02.2016
A Brdo, tla Slovenia, él gnü aprové la strategia macroregionala alpina EUSALP. 48 Paisc y regiuns alpines á lauré por de plü agn ala realisaziun de chësta istituziun por mioré la colaboraziun danter la regiun alpina y l'Uniun europeica. La strategia alpina reverda 48 provinzies y regiuns di Paisc Talia, Austria, Francia, Germania, Slovenia, Liechtenstein y Svizera. Les tematiches prinzipales dl'EUSALP sará l'inovaziun, mobilité y adoranza dles ressurses.
05.09.2016
Al vëgn festejé le 70ejimo aniversar dl'Acordanza de Paris, la Magna Charta de nosta autonomia. Tratan la scomenciadia organisada dala Provinzia a Ciastel Sigmundskron él sté presënc i ministri dl ester talian y austriach, Paolo Gentiloni y Sebastian Kurz, che á sotligné l'ancoraje internazional dl'autonomia.
24.03.2017
Löm vërda dal Consëi di Ministri ala norma d'atuaziun che alisirëia le reconescimënt dl atestat de trilinguism a chi che fej les scores altes ladines. Al se trata de n provedimënt che valorisëia la scora paritetica dles valades ladines. Düc trëi i lingac vëgn insciö avaliá por ci che reverda les condiziuns d'azes ai ejams de bi- y trilinguim y di ejams dla Provinzia por todësch y talian.
11.06.2017
Por festejé i 25 agn dal apajamënt dl strit él gnü a se le dé n'incuntada danter i dui Presidënc dla Republica taliana y austriaca, Sergio Mattarella y Alexander Van der Bellen, tl Kursaal a Maran. Dan da 25 agn, ai 11 de jügn dl 1992, ti á le minister por i afars cun l'Ester austriach, Alois Moch, surandé al ambasciadú talian a Viena, Alessandro Quaroni, la detlaraziun d’apajamënt dl strit südtirolej danter la Talia y l'Austria dan les Naziuns Unides.
23.11.2019
100 agn do le Tratat de Saint Germain, 80 agn do le scomenciamënt dl'Opziun y 50 agn do la surantuta dl "Pachet”, á le Südtirol istituzional comemoré la storia intravaiada dla provinzia en presënza dl Presidënt dla Republica Taliana Sergio Mattarella y dl presidënt federal austriach Alexander van der Bellen a Ciastel Tirol. I descursc y intervënc á revardé n gran numer de momënc scürs y lominusc dl tëmp dala scomposiziun dl Tirol al Secundo Statut de Autonomia - che anunziâ n tëmp nü de pesc y svilup – cina aldedaincö".
